Biblioteka Uniwersytecka w WarszawieBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Zbiór kartograficzny Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie obejmujący zarówno cenne dzieła z XVI-XIX w., jak i prace współczesne, gromadzony był od początku jej istnienia (1816 r.). Podstawą zbioru, będącego wówczas częścią ogólnych zasobów Biblioteki, stały się kolekcje przejęte po skasowanych w XIX w. klasztorach i szkołach zakonnych, wśród których największy zespół pochodził z biblioteki pojezuickiej w Kaliszu. W tym okresie zbiór powiększały dary od osób prywatnych i instytucji, na przykład od Komitetu Cenzury, do którego trafiały kartografika ze skonfiskowanego mienia osób skazanych na zesłanie. Dołączono także mapy i atlasy pochodzące z bibliotek zlikwidowanych instytucji państwowych, takich jak Rada Stanu Królestwa Polskiego i Rada Wychowania. Od 1819 r. zaczął wpływać egzemplarz obowiązkowy, który jednak, sporadycznie dostarczany, w niewielkim tylko stopniu powiększał wówczas zasoby. Z nabytków okresu międzywojennego wyróżnia się zbiór Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, włączony do Biblioteki Uniwersyteckiej w 1923 r.

W latach 1936-1937 znaczna część zbioru kartograficznego, w tym cenna kolekcja map gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, została przekazana Bibliotece Narodowej. W czasie II wojny światowej utracono ok. 1,5 tys. różnych map z zasobów BUW, które spłonęły w budynku Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Od 1949 r. rozpoczął pracę wydzielony z zasobów Biblioteki Uniwersyteckiej Dział Kartografii, od 1956 r. zwany Oddziałem Zbiorów Kartograficznych, a od 1996 r. – Gabinetem Zbiorów Kartograficznych.

Wyodrębniony po II wojnie światowej zbiór kartograficzny tworzą globusy, mapy, plany i atlasy, obejmujące okres od XVI do XXI w. i związane głównie z historycznymi i obecnymi ziemiami Polski. Gabinet posiada również dużą liczbę dzieł odnoszących się zarówno do poszczególnych rejonów Europy, jak i świata. Prace te mają niejednokrotnie bardzo ciekawą proweniencję. Od momentu uformowania się Działu Kartografii weszły do niego, oprócz obiektów należących do dawnego zasobu Biblioteki Uniwersyteckiej, dwa nowe zespoły: łańcucki, będący niegdyś własnością Alfreda Potockiego i nieświeski, stanowiący fragment Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej Radziwiłłów. Prócz tego stan posiadania zwiększył się dzięki darom i tzw. „zbiorom zabezpieczonym”, przejętym po 1945 r. z obszarów zachodniej Polski.

Obecnie zbiór kartograficzny liczy ponad 10 tys. jednostek, w tym pięć globusów z XVII-XVIII w., 67 atlasów z XVI – XVIII w., 61 map i planów rękopiśmiennych oraz bogaty zespół atlasów, map i planów z XIX w. Oprócz stałego wpływu egzemplarza obowiązkowego (głównie plany i mapy topograficzne), w miarę możliwości uzupełniane są zbiory historyczne, przede wszystkim varsaviana i polonika.

W kolekcji map Polski znajduje się wiele cymeliów, dzieł słynnych, rodzimych kartografów począwszy od Wacława Grodeckiego (1535-1591), którego mapę Polonia finitimarumque locorum zamieścił w swoim atlasie z 1572 r. Abraham Ortelius. Pokaźną liczbę stanowią prace twórców europejskich: urodzonego we Flandrii matematyka i geografa Merkatora (Gerardus Mercator, własc. Gerhard Kremer, 1512-1594), który wytyczył nowe drogi w kartografii, Anglika Johna Speeda (1552-1629) oraz czołowych kartografów niemieckich: Johanna Baptisty Homanna (1664-1724), Matthäusa Seuttera (1678-1754), Franza Ludwiga Güssefelda (1744-1808) i Daniela Friedricha Sotzmanna (1754-1840). Okazałą grupę tworzą dzieła XVIII-wieczne, autorów francuskich, takich jak Robert de Vaugondy, Guillaume Delisle i Edme Mentelle oraz prace włoskiego kartografa Giovanniego Antonia Bartolomea Rizziego-Zannoniego (1736-1814).

Mapy Polski XIX wieku, reprezentowane przez prace europejskich i rodzimych kartografów, dokumentują historię zmian terytorialnych naszego kraju. Wśród przeważających map pruskich, rosyjskich i austriackich, znajdują się także opracowania polskich autorów. Na uwagę zasługuje przede wszystkim pierwsza polska mapa geologiczna Carta geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transylvaniae, et partis Hungariae et Valachiae, opracowana przez Stanisława Staszica i wydana w 1815 r. Wymienić należy ponadto Mapę Topograficzną Królestwa Polskiego w skali 1: 126 000, sporządzoną przez Kwatermistrzostwo Generalne i odbitą w 1828 r., jak również prace Joachima Lelewela, Juliusza Kolberga czy Franciszka Rodeckiego.

Gabinet posiada także bogaty zespół map Polski z 1 poł. XX w., w którym wyróżniają się prace światowej sławy polskiego kartografa, Eugeniusza Romera (1871-1954), założyciela instytutu kartograficznego „Atlas” i pierwszego na świecie czasopisma z tej dziedziny, „Polskiego Przeglądu Kartograficznego”. W zbiorze znajdują się również mapy sekcyjne wykonane przez Wojskowy Instytut Geograficzny. Współczesne mapy naszego kraju obejmują przede wszystkim doskonałe mapy topograficzne w skali 1:10 000 i 1:50 000, wydawane przez Głównego Geodetę Polski. W grupie atlasów Polski od XIX w. dominują opracowania ogólnogeograficzne, historyczne i topograficzne autorstwa m.in. Joachima Lelewela, Wojciecha Chrzanowskiego, Michała Bazewicza. Na uwagę zasługuje Eugeniusza Romera Geograficzno-statystyczny atlas Polski z 1916 r., który odegrał istotną rolę w wyznaczaniu granic Polski po I wojnie światowej.

Ważnym zespołem, który Gabinet stara się uzupełniać, są plany Warszawy, publikowane od XVIII w. po dzień dzisiejszy. Wśród nich znajdują się prace rękopiśmienne, ryciny i litografie kartografów obcych i polskich, niektóre zachowane w zbiorach krajowych w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Wśród autorów odnajdujemy nazwiska Giovanniego Rizziego-Zannoniego, Josepha Bacha, Wilhelma Kolberga i Józefa Koriota. Oprócz planów Warszawy gromadzone są plany historyczne i współczesne innych miast polskich.

Kartografia XVI-XVIII w. ziem obcych reprezentowana jest przez dzieła wybitnych twórców europejskich: kartografów flamandzkich Gerardusa Mercatora i Abrahama Orteliusa (Abraham Ortel, 1527-1598, autor atlasu Theatri Orbis Terrarum z 1624 r.), Holendrów Iodocusa Hondiusa (Ioost de Hondt, 1563-1629) i Ioannesa Ianssoniusa (Johannes Janssonius, Jan Jansson, 1588-1664), a także wydawnictwa antwerpskiej Officina Plantiniana, amsterdamskiej oficyny kartograficznej Guilielmusa Blaeuwa (Willem Blaeu, 1571-1638) i zakładu Johannesa de Rama (ok. 1648 – przed 1696). Dziełem zasługującym na uwagę jest wydana w 1613 r. w Antwerpii praca włoskiego autora Octavio Pisaniego Astrologia seu motus et loca siderum, dedykowana wielkiemu księciu Toskanii Cosimo II de’ Medici. Wśród atlasów znajdują się egzemplarze unikatowe lub będące jednymi z niewielu zachowanych w Europie, a najstarszym przykładem jest wyposażona w drzeworytnicze mapy Geografia Ptolemeusza, wydana przez Joannesa Schotta w 1513 r. w Strasburgu. Pokaźny zbiór atlasów z XVIII i XIX w. tworzą prace francuskie i niemieckie, a następnie rosyjskie i polskie. Duża liczba wszelkiego typu map, wykonanych różnymi technikami oraz plany miast dopełniają kartografię poszczególnych rejonów Europy i świata.

Odrębny zbiór stanowią rękopiśmienne, rytownicze i litograficzne atlasy, plany i mapy związane z wojnami i bitwami XVI-XX w. Interesującymi pracami kartograficznymi są bogate w treści ikonograficzne plany z okresu holendersko-hiszpańskich wojen o niepodległość Niderlandów i holendersko-francuskiej wojny o sukcesję hiszpańską. Pokaźna liczba oryginalnych planów, map i atlasów dotyczy wojny siedmioletniej, wojen napoleońskich oraz wojen rosyjsko-tureckich, które przedstawiono z uwzględnieniem ruchów poszczególnych wojsk. Unikatowy jest zbiór planów rękopiśmiennych, najczęściej anonimowych autorów, prezentujących główne twierdze europejskie. I wojna światowa prezentowana jest przede wszystkim przez mapy niemieckie.

Źródłem informacji o zbiorach są dostępne w czytelni Gabinetu katalogi kartkowe:

• alfabetyczny: atlasów, map ściennych, map podręcznych luźnych, planów,
• haseł geograficznych w układzie: atlasy, mapy ścienne, mapy podręczne, plany,
• atlasów w układzie chronologicznym,
• tematyczny: historii wojen i wojskowości w układzie chronologicznym,
• księgozbioru podręcznego: alfabetyczny i działowy.

W księgozbiorze podręcznym (ok. 800 woluminów) zgromadzono podstawowe wydawnictwa tworzące warsztat pomocniczy: słowniki geograficzne, katalogi drukowane oraz informatory o zbiorach kartograficznych krajowych i zagranicznych, a także bibliografie specjalistyczne i publikacje z zakresu kartografii i jej historii. Znajduje się w nim również czasopismo „Polski Przegląd Kartograficzny” i wydawnictwa informacyjne o treści ogólnej, m.in. encyklopedie oraz słowniki językowe i biograficzne.

• Warunkiem wejścia do Gabinetu Zbiorów Kartograficznych jest zgłoszenie wizyty w Informatorium BUW. Do strefy zbiorów specjalnych czytelnika wpuszcza wyłącznie dyżurujący pracownik gabinetu.
• Zabronione jest wchodzenie do Czytelni Gabinetu w okryciach wierzchnich.
• Zabronione jest wnoszenie  do Czytelni Gabinetu toreb, plecaków itd., które muszą pozostać w szatni lub w zamykanych szafkach.
• Obiekty z Gabinetu Zbiorów Kartograficznych udostępniane są wyłącznie w czytelni Gabinetu.
• Z księgozbioru podręcznego oraz zbiorów XX-XXI w., może korzystać każdy czytelnik.
• Oryginalne dzieła kartograficzne XVI-XIX w. udostępniane są wyłącznie pracownikom naukowym; studenci i doktoranci zobowiązani są do przedstawienia pisma od opiekuna naukowego.
• Pracownik Gabinetu Zbiorów Kartograficznych odpowiedzialny za zbiory może odmówić ich udostępnienia ze względu na zły stan zachowania.
• Udostępnienie zbiorów kartograficznych w innym pomieszczeniu BUW (wykłądy, pokazy, wystawy) wymaga każdorazowo zgody Dyrekcji BUW.
• W Pracowni Reprograficznej BUW można zamówić odpłatnie materiały wtórne z obiektów pochodzących z Gabinetu Zbiorów Kartograficznych.

Szczegółowe zasady korzystania ze zbiorów określają Zasady korzystania ze zbiorów specjalnych BUW.