Biblioteka Uniwersytecka w WarszawieBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Gabinet Rękopisów gromadzi materiały rękopiśmienne (w tym kodeksy pergaminowe) od średniowiecza do czasów najnowszych. Ponadto przechowywane są tu prace doktorskie obronione na Wydziałach Uniwersytetu Warszawskiego: Polonistyki, Biologii, Geologii (do 1974 r.) oraz Fizyki (do 1985 r.).

Historia zbioru rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie sięga roku 1816, tj. początków istnienia Biblioteki. Pierwszą kolekcję stanowiły obiekty pochodzące ze zbioru Biblioteki Liceum Warszawskiego, rękopisy zgromadzone przez Bibliotekę przy Sądzie Apelacyjnym i zespoły pozyskane przez dyrektora Samuela Bogumiła Lindego m. in. z klasztorów na terenie Królestwa Polskiego. Okres do 1830 r. był czasem dynamicznego wzrostu ilościowego kolekcji tak, że w przeddzień wybuchu powstania listopadowego zbiór liczył ok. 2 tys. jednostek inwentarzowych, z czego prawie połowę stanowiły kodeksy średniowieczne. Klęska powstania mocno ugodziła w Uniwersytet i Bibliotekę. W ramach represji znaczną część rękopisów skonfiskowano i przewieziono do Petersburga. Na miejscu zostały 303 pozycje, które uznano za nieszkodliwe z punktu widzenia polityki carskiej.

Odtąd aż do lat 60-tych XIX w. zbiór rękopisów powiększał się nieznacznie i nie był też należycie wykorzystywany. Ogólny zastój życia naukowego Uczelni, przy tym znikoma ilość prac badawczych nad manuskryptami powodowała, że ograniczano się raczej do prac porządkowych i katalogowych.

Radykalną zmianę przyniósł rok 1862, kiedy to Uniwersytet wznowił działalność pod nazwą Szkoły Głównej (do 1869 r.). Ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim z maja 1862 r. nakładała na Bibliotekę Główną obowiązek nie tylko urządzenia i utrzymania, ale także pomnażania zbiorów. Ten względnie pomyślny okres trwał także w okresie Cesarskiego Uniwersytetu w latach 1869-1915; w 1915 r. zbiór liczący wówczas ok. 1380 jednostek ewakuowano do Rostowa n/Donem.

W ramach rewindykacji w latach 20-tych BUW odzyskała znaczną część utraconych kolekcji; zobowiązana była jednak przekazać je Bibliotece Narodowej, co zostało zrealizowane w trzech partiach w roku 1930, 1931 i 1936.

Choć w okresie dwudziestolecia międzywojennego nabytki rękopiśmienne nie były liczne, to i tak do września 1939 udało się zgromadzić ponad 4,1 tys. rękopisów.

Ostatnią nieodwracalną tragedią dla kolekcji była klęska powstania warszawskiego w październiku 1944 r. — około 4 tys. rękopisów stanowiących blisko 95% zasobu rękopiśmiennego Biblioteki Uniwersyteckiej, wraz ze zbiorami specjalnymi innych bibliotek warszawskich, zostało spalonych przez okupantów niemieckich.

W pierwszych latach po wojnie ocalonym fragmentem przedwojennego zasobu (262 rękopisy) opiekował się bezpośrednio Dyrektor BUW, historyk i rękopiśmiennik – Adam Lewak. W 1949 r. zorganizowany został i na stałe wprowadzony do struktury Biblioteki Oddział Rękopisów, w którym obecnie znajduje się ok. 5 tys. jednostek rękopiśmiennych i ponad 1,5 tys. prac doktorskich.

Obok kilkunastu kodeksów średniowiecznych (najstarszy z IX w.), cennymi źródłami historycznymi są materiały z okresu staropolskiego (XVI-XVIII w.), wśród nich archiwalia zgromadzeń zakonnych kapucynów, augustianów, kanoników regularnych, karmelitów, miscellanea szlacheckie, autografy pisarzy Oświecenia (Ignacego Krasickiego, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Zabłockiego, fragmenty archiwum Józefa Wybickiego. Z liczby ponad 150 luźnych dokumentów i dyplomów (XII-XIX w.) zwartą całość stanowią rękopisy dotyczące Mogielnicy, wśród nich średniowieczne nadania książąt mazowieckich.

Ciekawa jest kolekcja Towarzystwa Naukowego Warszawskiego powstałego w 1907 r., wywodzącego się z koła warszawskich członków krakowskiej Akademii Umiejętności. Zbiór przekazany w 1945 r. to przede wszystkim spuścizny członków Towarzystwa, m.in. Aleksandra Jabłonowskiego, Bronisława Chlebowskiego, Samuela Dicksteina, Feliksa Kucharzewskiego oraz Michała Federowskiego (m.in. kolekcja materiałów etnograficznych z Białorusi zachodniej), a także papiery po gen. Janie Krukowieckim.

Osobny zespół stanowią materiały Kościoła Ewangelicko-Reformowanego z archiwaliami od XVI do XX wieku, zawierającymi źródła do dziejów reformacji i ruchu dysydenckiego w Polsce. Także ten zespół przekazany został do BUW w 1945 r. Stanowią go: fragmenty archiwum dawnej Jednoty Ewangelicko-Reformowanej Małopolskiej (XVI-XIX w.), archiwum seniora generalnego Kościołów Ewangelicko-Reformowanych i prezesa Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim Karola Diehla, akta Zboru Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie i niektórych zborów z terenu Królestwa Polskiego, fragmenty spuścizn duchownych i wyznawców m.in. Aleksandra Woydego i Józefa Spleszyńskiego.

Większymi grupami proweniencyjnymi są także spuścizny pisarzy, uczonych, działaczy politycznych i społecznych XIX i XX wieku, m.in.: Marii Dąbrowskiej i jej męża Mariana Dąbrowskiego, Stanisława Stempowskiego, Stanisława Posnera, Ludwika Krzywickiego, Karola Sulikowskiego, Stanisława Broniewskiego „Orszy”, Roberta Bieleckiego, niektórych profesorów UW (Stefana Pieńkowskiego, Witolda Kuli, Antoniego Mączaka i innych)

W zbiorach Gabinetu znajdują się także autografy utworów i listy pisarzy: Stefana Żeromskiego, Juliana Tuwima, Teofila Lenartowicza, Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej, Antoniego Słonimskiego i innych.

Materiały dokumentujące II wojnę światową znajdują się w archiwach Szarych Szeregów, Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej, szefa warszawskiego Kedywu Józefa Romana Rybickiego, w spuściźnie Roberta Bieleckiego.

Odrębną niewielką grupę stanowią rękopisy orientalne, w językach: tureckim, perskim, arabskim, ormiańskim i hebrajskim.

Do dyspozycji czytelników Gabinetu pozostaje też biblioteka podręczna licząca ponad 3,7 tys. wol., posiadająca własny katalog alfabetyczny i przedmiotowy. W uzasadnionych przypadkach pozycje książkowe mogą być udostępniane w Czytelni Ogólnej BUW.

Informator o zbiorach Gabinetu Rękopisów

Drukowane katalogi rękopisów, kartoteki kartkowe, informatory

• Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. T. 1 (rękopisy nr 1-262), oprac. H. Kozerska i W. Stummer. Warszawa 1963 – zawiera opisy rękopisów tzw. „dawnego zasobu” (obiekty, które zostały uratowane w czasie II wojny św.).
• Katalog rękopisów… T. 2 (rękopisy nr 263-583), oprac. H. Kozerska i W. Stummer. Warszawa 1973 – tu opisane są obiekty rękopiśmienne z kolekcji Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
• Katalog rękopisów… T. 3 cz. 1, 2, oprac. H. Kozerska, W. Stummer. Warszawa 1987 – zawiera dokumentację działalności Kościoła Ewangelicko- Reformowanego od XVI do XX w. [Cz. 3 (rękopisy nr 584-1340) maszynopis udostępniany w czytelni Gabinetu].
• Katalog rękopisów… T. 4 (rękopisy nr 1341-1646), oprac. H. Kozerska, W. Stummer, M. Tyszkowa. Warszawa 1990 – zawiera opisy spuścizn, papierów i korespondencji pisarzy, uczonych, działaczy politycznych i społecznych XIX i XX w.
• Katalog rękopisów… T. 5 (rękopisy nr 1647-1837), oprac. J. Borysiak [i in.]. Warszawa 1992 – tu opisy rękopisów z okresu 1914-1939.
• Katalog rękopisów… T. 6 (rękopisy nr 1838-2052), oprac. J. Borysiak [i in.]. Warszawa 1994 – tu głównie opisy obiektów rękopiśmiennych z XVI-XVIII wieku oraz zespołu średniowiecznych dokumentów wystawionych przez książąt mazowieckich.
• Katalog rękopisów… T. 7 (rękopisy nr 2053-2295), oprac. M. Tyszkowa. Warszawa 1998 – w całości obejmuje materiały z okresu II wojny światowej.
• Katalog rękopisów… T. 8 (rękopisy nr 2296-2513), oprac. J. Borysiak, E. Piskurewicz, W. Stummer. Warszawa 1998 – tu czytelnik znajdzie opisy XIX-wiecznych poloników.
• Katalog mikrofilmów. Rękopisy. Zeszyt 1-5, oprac. E. Piskurewicz. Warszawa 1986-1998.

Katalog rękopisów w wersji elektronicznej dostępny jest w e-bUW

Kartoteki pomocnicze

• kartoteka nabytków rękopiśmiennych z lat 1945-2000 wraz z indeksem osobowym, geograficznym, haseł rzeczowych; opis kartoteki,
• przewodnik po nabytkach w układzie rzeczowym,
• kartoteka prac doktorskich (wg Wydziałów) wraz z alfabetycznym indeksem autorów.

Informację o zbiorach można znaleźć w dostępnej lokalnie bazie Nabytki, zawierającej rękopisy i materiały wtórne wpisane do inwentarza od 2000 r.

Informacje o historii i zawartości zbioru rękopisów BUW znajdzie czytelnik m.in. w następujących wydawnictwach:

• Kozerska H.: Straty w zbiorze rękopisów w czasie I i II wojny światowej. Warszawa 1960.
• Kozerska H.: Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w latach 1832-1871. Warszawa 1967.
• Stummer W.: Oddział Rękopisów. W: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. Przewodnik. Warszawa 1979, s. 45-50.
• Tyszkowa M.: Z historii Oddziału Rękopisów. W: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie w latach 1945-1980. Warszawa 1998, s. 287-298.

• Ze zbiorów Gabinetu Rękopisów można korzystać jedynie w czytelni Gabinetu.
• Udostępnienie zbiorów w innym pomieszczeniu BUW (wykłady, pokazy, wystawy) wymaga każdorazowo zgody Dyrekcji BUW.
• Warunkiem wejścia do Czytelni Rękopisów jest zgłoszenie wizyty w Informatorium BUW. Do strefy zbiorów specjalnych czytelnika wpuszcza wyłącznie dyżurujący pracownik gabinetu.
• Zabronione jest wchodzenie do Czytelni Gabinetu w okryciach wierzchnich.
• Zabronione jest wnoszenie  do Czytelni Gabinetu toreb, plecaków itd., które muszą pozostać w szatni lub w zamykanych szafkach.
• Rękopisy nie posiadające formy wtórnej udostępniane są samodzielnym pracownikom naukowym bez ograniczeń, zaś studentom i niesamodzielnym pracownikom naukowym po okazaniu pisemnego skierowania od opiekuna naukowego.
• Formy wtórne rękopisów (mikrofilm, CD-ROM) udostępniane są bez żadnych ograniczeń w Czytelni Ogólnej.
• Sporządzanie dokumentów wtórnych (kserokopia z mikrofilmu, kopia mikrofilmowa) powinno być każdorazowo uzgadniane z pracownikiem Gabinetu.
• Szczegółowe zasady określają Zasady korzystania ze zbiorów specjalnych BUW.