Biblioteka Uniwersytecka w WarszawieBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Programy otwartej nauki w UE

Obecnie większość podmiotów finansujących badania wymaga, aby publikacje powstałe w ramach grantu miały zapewniony otwarty dostęp. Ponadto, podmioty finansujące oczekują, by również dane badawcze były udostępniane w miarę możliwości w otwartym dostępie.

Na stronie internetowej BUW dostępne są porady dotyczące dobrych praktyk w zakresie otwartych publikacji oraz w zakresie zarządzania danymi badawczymi.

Komisja Europejska

Strategia Komisji Europejskiej zakłada opracowanie i wdrożenie otwartego dostępu do wyników badań z projektów finansowanych przez unijne programy ramowe.
W lipcu 2012 r. Komisja Europejska uznała, że:
„Zasady dotyczące otwartego dostępu do wyników badań naukowych powinny mieć zastosowanie do wszystkich badań, które otrzymują środki publiczne. Oczekuje się, że takie polityki poprawią warunki prowadzenia badań poprzez ograniczenie powielania wysiłków i ograniczenie czasu poświęcanego na wyszukiwanie informacji i uzyskiwanie do nich dostępu. Przyspieszy to postęp naukowy i ułatwi współpracę w całej UE i poza nią. Takie polityki będą również odpowiadać na wezwania społeczności naukowej o większy dostęp do informacji naukowych. ”

W ciągu ostatnich lat zainicjowano kilka projektów i opracowano narzędzia do rejestrowania zasad OA podmiotów finansujących i instytucji oraz zarządzania danymi badawczymi, aby upewnić się, że wszyscy badacze zajmują się kwestiami zgodności.

Wśród tych projektów i narzędzi są:

MELIBEA: Katalog instytucjonalnych zasad dotyczących OA – zawiera listę instytucji akademickich / badawczych oraz mandaty sponsorów wymagające od naukowców otwierania / zdeponowania / udostępniania wyników badań naukowych finansowanych ze środków publicznych.

SHERPA JULIET wymienia zasady OA podmiotów finansujących badania.

ROARMAP: Rejestr mandatów i zasad repozytorium OA – zawiera listę mandatów organizacji finansujących i badawczych z całego świata.

Linki:
Polityka otwartości Komisji Europejskiej

Europejska Rada Ds. Badań Naukowych (The European Research Council, ERC)

Polityka Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (The European Research Council, ERC), będącej jednostką Unii Europejskiej, została ogłoszona w 2012 r. W zależności od rodzaju grantu ERC i programu, na który został on przyznany, obowiązują różne zasady dotyczące otwartego dostępu i danych badawczych. Wytyczne ERC dotyczące otwartego dostępu, chociaż nie jest to wiążące, powinny być zawsze przestrzegane na zasadzie dobrowolności, nawet jeśli nie istnieją formalne obowiązki związane z otwartym dostępem i / lub danymi badawczymi.

HORIZON2020

“Horyzont 2020” – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji na lata 2014-2020 (The Framework Programme for Research and Innovation) przyjęty w 2013 roku. To największy taki program w historii Unii Europejskiej.

Zdaniem Komisji publikacje i materiały badawcze powstałe w ramach finansowania publicznego powinny być dostępne dla wszystkich zainteresowanych bez dodatkowych opłat. Oznacza to udostępnianie informacji naukowych finansowanych ze środków publicznych online, bez dodatkowych kosztów europejskim badaczom, innowacyjnym gałęziom gospodarki i obywatelom, przy jednoczesnym zapewnieniu ich archiwizacji w perspektywie długoterminowej.

W programie „Horyzont 2020” podstawa prawna otwartego dostępu jest określona w programie ramowym i jego zasadach uczestnictwa. Zasady te zostały przełożone na konkretne wymagania we wzorze umowy o dotację i programach prac „Horyzont 2020”.

Horyzont 2020: Artykuł 29.2

Art. 29 ust. 2 umowy o dotację ERC „Horyzont 2020” określa szczegółowe wymogi prawne dotyczące otwartego dostępu do recenzowanych publikacji naukowych.

• Obowiązkiem udostępnienia publikacji w otwartej formie objęci są wszyscy beneficjenci programu.
• Zasady wolnego dostępu dotyczą ostatecznej wersji wydawcy wraz ze zmianami i formatowaniem.
• Beneficjenci są również zobowiązani do udostępnienia w Open Access metadanych bibliograficznych. Wśród danych powinna znaleźć się: terminologia [„European Union (EU)” and „Horizon 2020”][„Euratom” and Euratom research and training programme 2014-2018″]; nazwa projektu, akronim, numer grantu; data publikacji, długość trwania embargo, numer DOI.

Mandat otwartego dostępu obejmuje 2 kroki:

1. zdeponowanie publikacji w repozytoriach – to krok obowiązkowy, nawet jeśli autor zdecyduje się na publikację w czasopiśmie otwartym. Beneficjenci muszą zdeponować odczytywalną maszynowo kopię elektroniczną opublikowanej wersji lub ostatecznego recenzowanego manuskryptu, przyjętego do publikacji w repozytorium publikacji naukowych. Należy tego dokonać jak najszybciej, a najpóźniej po publikacji.
2. zapewnienie otwartego dostępu do publikacji – po zdeponowaniu publikacji beneficjenci muszą zapewnić otwarty dostęp do tych publikacji za pośrednictwem wybranego repozytorium. Do wyboru są dwa modele: droga zielona i droga złota. Przy czym w przypadku drogi zielonej otwarty dostęp do publikacji musi być zapewniony w ciągu maksymalnie 6 miesięcy (12 miesięcy w przypadku publikacji z zakresu nauk społecznych i humanistycznych).

Dane badawcze

Od roku 2017 program HORIZON 2020 rozszerzono o dane badawcze. Pilotaż Otwartych Danych Badawczych (Open Research Data Pilot) wymaga udostępnienia w domenie publicznej danych badawczych z badań finansowanych w ramach programu Horyzont 2020.

Pilotaż Otwartych Danych obejmuje dwa rodzaje danych:

1. dane (…) niezbędne do weryfikacji wyników prezentowanych w publikacjach naukowych należy udostępniać tak szybko, jak to możliwe;
2. inne dane (…) wymienione w planie zarządzania danymi należy udostępniać zgodnie z ustalonymi w planie terminami.
   (…) Projekty objęte pilotażem są zobowiązane do deponowania opisanych powyżej danych badawczych, najlepiej w repozytoriach danych badawczych.”

Dane badawcze powinny być tak otwarte, jak to możliwe i na tyle zamknięte, na ile to jest konieczne. Udostępnienie powinno nastąpić jak najszybciej, ale nie później niż 6 miesięcy po publikacji wyników. Zachowano również możliwość rezygnacji (opt out) z udostępniania danych w uzasadnionych sytuacjach.

Z udostępniania danych wyłączone są:

• komercyjne lub przemysłowe wykorzystanie danych,
• wymogi poufności związane z bezpieczeństwem,
• ochrona danych osobowych,
• niemożliwość osiągnięcia głównego celu, brak danych.

Zgodnie z wytycznymi zawartymi w Open Research Data Pilot uczestnicy są zobowiązani do:

• przygotowania i aktualizowania Planu zarządzania danymi,
• zdeponowania danych w repozytoriach danych badawczych,
• określenia zasad swobodnego wykorzystywania danych (w tym licencje CC-BY lub oświadczenia CC0),
• określenia, jakich narzędzi należy użyć w celu weryfikacji danych surowych (lub dostarczenie takich narzędzi),
• plan wymagany w projektach H2020 musi być zgodny z zasadami FAIR,
• dataset posiada licencję określającą jednoznaczne warunki ponownego wykorzystania i przetwarzania danych. Warto wykorzystywać licencje Creative Commons Zero lub Creative Commons 4.0.

Linki:
Program HORIZON 2020
Polityka otwartości Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych

PLAN S

Science Europe to organizacja zrzeszająca europejskie instytucje naukowe finansujące lub prowadzące badania.
W 2018 Science Europe zainicjowało projekt cOAlition S, czyli inicjatywy mającej na celu urzeczywistnienie pełnego i natychmiastowego otwartego dostępu do publikacji naukowych. Do Planu S przystąpiło 16 instytucji i fundacji finansujących badania naukowe, w tym polskie Narodowe Centrum Nauki.

Plan S zakłada między innymi, że:

• publikacje będą udostępniane w czasopismach i na platformach zarejestrowanych w DOAJ (Directory of Open Access Journals), pozwalających autorom na korzystanie z wolnych licencji, gwarantujących rzetelny proces recenzowania, zgodny ze standardami etycznymi COPE (Committee on Publication Ethics);
• autorzy lub ich instytucje zachowują prawa autorskie do swoich publikacji. Wszystkie publikacje muszą być publikowane na licencji otwartej, najlepiej licencji Creative Commons Uznanie autorstwa (CC BY), aby spełnić wymagania określone w Deklaracji Berlińskiej;
• publikacje, które nie zostaną udostępnione w otwartych czasopismach lub na otwartych platformach, będą musiały natychmiast po publikacji, czyli bez żadnego embarga, zostać udostępnione w repozytoriach zarejestrowanych w OpenDOAR i zgodnych z wytycznymi OpenAIRE;
• opłaty za publikowanie w otwartym dostępie ponoszą fundatorzy lub instytucje badawcze, a nie indywidualni badacze.

Według Planu S autor może wybrać jedną z trzech ścieżek:

• publikacja w otwartym czasopiśmie – autor udostępnia swoją publikację albo w czasopiśmie otwartym, albo na otwartej platformie;
• deponowanie w otwartym repozytorium – publikacja ukazuje się w zamkniętym czasopiśmie, ale jest udostępniana w ostatecznej wersji w repozytorium;
• czasopismo transformacyjne – publikacja ukazuje się w czasopiśmie subskrypcyjnym / hybrydowym, które jest w trakcie przechodzenia do formy otwartej.

Czasopisma hybrydowe

W okresie przejściowym akceptowane będzie publikowanie w otwartym dostępie w czasopismach opartych na subskrypcji (czasopismach hybrydowych).

Wspierając inicjatywę Open Access 2020 (OA2020), mającą na celu przyspieszenie przejścia do otwartego dostępu poprzez strategię systematycznego wycofywania wsparcia finansowego dla płatnych systemów wydawniczych i reinwestowanie tych środków w celu wsparcia publikacji otwartego dostępu, cOAlition S zachęca wydawców do zawierania umów przekształcających.

Umowy przekształcające (umowy transformacyjne lub porozumienia transformacyjne; ang.: transformative agreements) – umowy z wydawcami zmieniające zasady dostępu do publikacji z płatnego dostępu do zasobów, na umowy, których głównym założeniem jest przyjęcie modelu opłat za publikacje naukowe pozwalającego na szybsze przejście do otwartego dostępu. Wydawcy na podstawie nowych porozumień otrzymywaliby finansowanie przed publikacją, a użytkownikom gwarantowaliby darmowy dostęp do zasobów naukowych.*

(Transformative agreements [online]. ESAC. [Dostęp: 06.06.2019]. Dostępny w: https://esacinitiative.org/about/transformative-agreements).

cOAlition S zapewnia środki na wsparcie opłat za publikację czasopism objętych takimi ustaleniami, ale finansowanie to przestanie obowiązywać 31 grudnia 2024 r.

Czasopismo, aby zostać uznanym za czasopismo przekształceniowe musi:

• jasno i publicznie ogłosić na stronie internetowej swoje zobowiązanie do przejścia na pełne OA i zgodzić się na przejście do pełnego otwartego dostępu tak szybko, jak to możliwe;
• być w pełni otwarte w 75%;
• osiągnąć roczny cel wzrostu odsetka treści (5%), które są publikowane w otwartym dostępie;
• potwierdzić, że wsparcie finansowe od członków cOAlition S zakończy się najpóźniej do 31 grudnia 2024 r.;
• wdrożyć przejrzysty cennik dla treści OA publikowanych zgodnie z tym modelem i zapewnić, że instytucje opłacające subskrypcję tego czasopisma zapłacą tylko za pozostałą;
• wyrazić zgodę na dostarczenie corocznego publicznego raportu do cOAlition S o postępach i wykazania zgodności z wymogami dotyczącymi otwartości. Raport musi zawierać informacje na temat wykorzystania – w tym pobrań, cytowań, danych altmetrycznych – artykułów OA w porównaniu z treścią subskrypcji.

Dane badawcze

Zdaniem Science Europe dane badawcze są kluczowymi elementami składowymi procesu badawczego, a dostęp do nich i dzielenie się nimi są głównymi filarami otwartej nauki.

Science Europe wspiera zasady FAIR dla danych badawczych. Uznając plan danych badawczych za użyteczne wsparcie podczas planowania i prowadzenia projektu badawczego opowiada się za dostosowaniem polityk RDM w swoich organizacjach członkowskich i szerszej społeczności badawczej.

Linki:
cOAlition S
Plan S. Zasady i implementacja
Polityka otwartości według Science Europe
Zasady otwartego dostępu do publikacji naukowych według Science Europe
Zalecenie Science Europe dotyczące ujawnienia opłaty za publikację
Praktyczny przewodnik dotyczący ujednoliconych europejskich praktyk związanych z zarządzaniem danymi naukowymi (Science Europe)
Wytyczne zarządzania danymi badawczymi dla poszczególnych dyscyplin