Biblioteka Uniwersytecka w WarszawieBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Licencje Creative Commons

Licencje Creative Commons

Artykuł 8 ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2019.1231 t.j. ze zm.) orzeka, że prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. To oznacza, że ogólna reguła prawa autorskiego „wszystkie prawa zastrzeżone” (ang. all rights reserved) kierowana jest do autora utworu, a jej zadaniem jest ochrona praw twórcy.

Dzięki organizacji non-profit Creative Commons (promotora legalnego dostępu do dóbr kultury), która powstała 15 stycznia 2001 roku, pojawiła się sposobność zliberalizowania twardych przepisów prawa autorskiego i tym samym sposobność komfortowego korzystania z twórczości innych bez naruszania interesów twórców. Ruch CC jest filarem wspierającym i promującym wolną kulturę. Aby w legalny sposób upowszechnić dostęp do twórczości, ukonstytuowano specjalne licencje prawne zwane Creative Commons (CC), które funkcjonują według prostej zasady „pewne prawa zastrzeżone” (ang. some rights reserved).

System licencji CC jest bardzo sprawnym, ustandaryzowanym narzędziem, które wspomaga zarówno właściciela praw autorskich jak i użytkowników nie swoich utworów. Creative Commons to rozpoznawalny na całym świecie „złoty środek” między pełną ochroną praw autorskich, a zobowiązaniem do dzielenia się dorobkiem twórczym z innymi. Klarowne założenia licencji CC pozwalają na przepisowe udostępnianie twórczości za zgodą twórcy i na określonych warunkach. Wielostronny pakiet warunków licencyjnych równocześnie chroni twórcę, szanuje jego prawa autorskie, ale i gwarantuje swobodę w dostępie do kultury i nauki. Co ważne, autor nie zrzeka się swoich praw autorskich, ale dzięki gotowym wzorom licencyjnym udostępnia swoją twórczość innym.

Rozróżniamy cztery podstawowe warunki licencji Creative Commons:

Uznanie autorstwa – CC-BY – ang. Attribution, BY

Darmowa licencja CC, która oferuje najwięcej swobód w korzystaniu z utworów. Wolno: kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.

Użycie niekomercyjne – CC-NC – ang. Noncommercial, NC

Darmowa licencja CC, która wyklucza zarobek użytkownika korzystającego z cudzego utworu. Wolno: kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.

Na tych samych warunkach – CC-SA – ang. Share Alike, SA

Darmowa licencja CC, która zezwala na użytkowanie dzieł pochodnych, ale zabrania zmiany licencji. Wolno: rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.

Bez utworów zależnych – CC-ND – ang. No Derivative Works, ND

Darmowa licencja CC, która uprawnia do eksploatacji utworu jedynie w jego niezmienionej formie. Wolno: kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.

Z tych czterech podstawowych elementów licencji Creative Commons, które warunkują rozpowszechnianie utworów, powstało sześć szczególnych kombinacji licencyjnych. Pierwsza z nich zapewnia licencjobiorcy najwięcej swobody, zaś ostatnia jest licencją najbardziej restrykcyjną. Żadna z licencji nie narusza praw autora, a jedynie ułatwia innym rozpowszechnianie utworów licencjodawcy w celach zarówno niekomercyjnych, jak i komercyjnych. Wszystkie licencje bez wyjątku nakładają na licencjobiorcę obowiązek prawidłowego oznaczenia udostępnianego utworu.
A to oznacza, że informacja o źródle jest wymogiem, o którym nie wolno zapominać:

• imię i nazwisko twórcy utworu,
• tytuł utworu,
• źródło pochodzenia dzieła,
• typ licencji Creative Commons,
• ewentualnie link do wybranej licencji CC.

Fakt, że CC są licencjami ogólnodostępnymi i przede wszystkim darmowymi nie zwalnia użytkowników z obowiązku traktowania ich przepisowo. Dlatego też trzeba pamiętać o tym, że łamanie warunków licencji jest równoznaczne z naruszeniem autorskiego prawa majątkowego twórcy. Jednymi z najbardziej rutynowych naruszeń jest rozpowszechnianie utworu bez informacji o jego autorze (CC BY), zarobkowanie na utworze, podczas gdy licencja tego zabrania (CC NC), a także modyfikowanie utworu udostępnianego na licencji CC ND. A zatem, we wszystkich wypadkach łamania reguł licencyjnych można spodziewać się wystąpienia autora o zadośćuczynienie i wypłacenie wynagrodzenia.

Pełny katalog roszczeń dostępny jest pod artykułem 78 i 79 ustawy ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2019.1231 t.j. ze zm.). Żądania od osoby, która naruszyła prawo mogą m.in. dotyczyć:

1. zaniechania naruszenia,
2. usunięcia skutków naruszenia,
3. naprawienia wyrządzonej szkody na przykład poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu,
4. wydania uzyskanych korzyści,
5.  ogłoszenia w prasie stosownego oświadczenia lub orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie,
6. wycofania z obrotu lub zniszczenia utworów wytworzonych bezprawnie na podstawie oryginału.

W podsumowaniu warto zaznaczyć, że w restrykcyjnej przestrzeni prawa autorskiego, Creative Commons stały się skuteczną alternatywą dla odbiorców zasobów cyfrowych. Z zagadnieniem CC łączy się nierozerwalnie pojęcie wolnych licencji (ang. copyleft).

Wolne licencje

Wolne licencje są przykładem umowy zawartej pomiędzy właścicielem praw autorskich, a… dosłownie wszystkimi obywatelami całego świata. Umowa ta uprawnia do korzystania z dzieł zarówno w oryginale jak i w opracowaniu, w sposób nieograniczony, nieodpłatny i niewyłączny.

Ta tytułowa wolność licencji została podkreślona w dokumencie, który opisuje warunki otwartości. Mowa tutaj o tzw. Definicji Wolnych Dóbr Kultury z 2007 roku. Według niej licencja może być uznana za wolną, jeśli spełni następujące warunki:

• wolność wykorzystywania utworu i czerpania korzyści z jego używania,
• wolność poznawania utworu i stosowania nabytej w ten sposób wiedzy,
• wolność tworzenia i rozpowszechniania kopii informacji lub utworu, w całości lub we fragmentach,
• wolność wprowadzania zmian i poprawek i rozpowszechniania utworów pochodnych.

(https://freedomdefined.org/Definition/Pl).

Przykłady wolnych licencji:
Oprócz opisanych powyżej licencji: Creative Commons – Uznanie autorstwa – CC BY i licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach – CC BY-SA, należy wymienić licencję Creative Commons Zero – CC0.

Zakres autorskich praw osobistych określa artykuł 16 ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2019.1231 t.j. ze zm.):
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1.  autorstwa utworu;
2. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo;
3. nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4. decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5. nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Polskie prawodawstwo nie przewiduje zrzeczenia się autorskich praw osobistych. Są jednak kraje, które dopuszczają taką możliwość. Stąd pomysł na stworzenie wyjątkowego instrumentu jakim jest licencja CC0, która pozwala autorowi na pełną rezygnację z przysługujących mu praw autorskich: osobistych i majątkowych. Konsekwencją tego jest pełna dowolność w korzystaniu z materiałów opatrzonych znakiem CC0. Nie ma również konieczności informowania o źródle udostępnianego utworu. Dlatego też, CC0 cieszy się ogromną popularnością w cyfrowym świecie. W Polsce nie jest inaczej.

Według naszego porządku prawnego Creative Commons Zero oznacza zrzeczenie się przez autora tylko i wyłącznie autorskich praw majątkowych i przekazanie swojego dorobku twórczego do domeny publicznej.

Domena publiczna

„Książka jako książka należy do autora, ale jako myśl, należy – i nie ma w tym przesady – do ludzkości. Każdy rozum ma do niej prawo. Jeśli jedno z dwóch praw, prawo pisarza i prawo ludzkiego rozumu musiałoby ulec, byłoby to z pewnością prawo pisarza, ponieważ naszą jedyną troską jest dobro wspólne, i wszyscy, oświadczam, są ważniejsi od nas.”
Victor Hugo, Przemówienie na otwarcie Międzynarodowego kongresu literackiego w 1878 r. – www.legalnakultura.pl

Domena publiczna jest zbiorem utworów, które albo nigdy nie zostały objęte autorskim prawem majątkowym (np. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Dz.U.1997.78.483 ze zm.), albo ich autorskie prawo majątkowe wygasło (obraz olejny Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem” malowany w latach 1872-1878). Można ją również z powodzeniem traktować jako wspólną korzyść dla tych, którzy interesują się światowym dziedzictwem kulturowym i wymianą informacji na ten temat.

Domena publiczna to również idea, której zadaniem jest upublicznianie dzieł, na których można zarabiać bez podważania monopolu prawnoautorskiego. Profilem domeny publicznej są zasoby wspólne, w skład których wchodzi: dziedzictwo kulturowe, wspólny język, wspólna wiedza i informacje, a także środowisko naturalne i krajobraz.

Pomimo tego, że pojęcie domeny publicznej (ang. public domain) nie zostało ujęte w polskich przepisach, to domena publiczna jako koncepcja dzielenia się zasobami kultury zdążyła się już u nas zadomowić na stałe, a to dzięki trwałym fundamentom.

Już w prawie rzymskim obowiązywały zapisy, które zabraniały posiadania niektórych rzeczy na własność i zmuszały do udostępniania ich wszystkim obywatelom.

Pierwszym aktem prawnym, który nadał kształt autorskim prawom majątkowym był angielski „Akt o poparciu wiedzy, przez przyznanie autorom i nabywcom kopii wydrukowanych książek praw do takich kopii, na wskazany niżej czas”, którego potoczna nazwa brzmi „Statut Anny z 1710 roku”. Zakładał on, że twórczość autora stawała się własnością publiczną po 14 latach od publikacji.

Pierwszą umową międzynarodową, która podjęła próbę ochrony dzieł była Konwencja Berneńska z 1886 roku, a którą Polska ratyfikowała w 1934 roku. Konwencja doczekała się wielu zmian i w efekcie mamy teraz obowiązujący Akt Paryski Konwencji Berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. – Dz.U.1990.82.474.
Artykuł 18 Aktu Paryskiego porusza zagadnienia związane z domeną publiczną, ale tłumaczenie polskie nie stosuje tego nazewnictwa i zamiast tego posługuje się mało zręcznym pojęciem „własność publiczna państwa”:
Artykuł 18
1. Niniejszą konwencję stosuje się do wszystkich dzieł, które w chwili jej wejścia w życie nie stały się jeszcze własnością publiczną państwa ich pochodzenia na skutek upływu okresu ochrony.
2. Gdy jednak dzieło na skutek upływu okresu ochrony, która była mu uprzednio przyznana, stało się własnością publiczną państwa, w którym żąda się ochrony, dzieło to nie będzie w tym państwie ponownie chronione.

Funkcjonowanie domeny publicznej w polskich realiach zostało podporządkowane ustawie z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2019.1231 t.j. ze zm.), a dokładnie rozdziałowi czwartemu, który omawia kwestie czasu trwania autorskich praw majątkowych. Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem 70 lat (art.36 ustawy). Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów określonych w ustawie (art. 39 ustawy) To oznacza, że zawsze 1 stycznia kolejnego roku uwolnione utwory trafiają do domeny publicznej. Dlatego też, co roku, w tym dniu obchodzony jest Dzień Domeny Publicznej.

Nie bez znaczenia jest również fakt, że w 2010 roku z inicjatywy stowarzyszenia COMMUNIA – Europejskiej Sieci Tematycznej powstał tzw. Manifest Domeny Publicznej, którego wypracowane reguły mają ogromny wpływ na kształt domeny publicznej XXI wieku, otwartej na nowe technologie. Oto niektóre z nich podkreślające dobrowolność w tworzeniu dobra wspólnego i określające przywileje użytkowników:

1. Domena publiczna to norma, prawo autorskie stanowi wyjątek.
2. Ochrona prawnoautorska powinna trwać jedynie tak długo, by osiągnąć rozsądny kompromis pomiędzy ochroną i wynagrodzeniem twórcy za jego pracę intelektualną oraz zabezpieczeniem interesu publicznego związanego z rozpowszechnianiem kultury i wiedzy.
3. Utwory będące w Domenie publicznej muszą w niej pozostać.
4. Użytkownik, który zgodnie z prawem korzysta z cyfrowej kopii utworu będącego w Domenie publicznej powinien móc swobodnie wykorzystywać (ponownie), kopiować i modyfikować utwór.
5. Umowy lub techniczne zabezpieczenia, które ograniczają dostęp i możliwość ponownego wykorzystania utworów w Domenie publicznej nie mogą być narzucane.

Na kanwie doświadczeń związanych z domeną publiczną powstało osiem wartości, które idealnie ją definiują i podkreślają jej znaczenie:

1. elementy niezbędne dla tworzenia nowej wiedzy (dane, fakty, pomysły, teorie),
2. dostęp do zasobów dziedzictwa kulturowego, takich jak piśmiennictwo antycznej Grecji czy dzieła Mozarta,
3. promowanie edukacji poprzez wymianę informacji, idei i faktów naukowych,
4. ciągłe innowacje dzięki wygaśnięciu patentów i ochrony praw autorskich,
5. obniżenie kosztów dostępu do informacji bez konieczności ustalania właściciela i płacenia tantiem dzięki wygaśnięciu patentów i ochrony praw autorskich,
6. promowanie zdrowia i bezpieczeństwa publicznego dzięki informacjom i dokonaniom naukowym,
7. promowanie demokratycznych procesów i wartości dzięki informacjom, przepisom ustawowym i wykonawczym oraz opiniom prawniczym,
8. umożliwianie twórczego i konkurencyjnego naśladownictwa, dzięki wygaśnięciu patentów i ochrony praw autorskich oraz publicznemu ujawnianiu technologii, które nie kwalifikują się do ochrony patentowej (Pamela Samuelson (w:) Rethinking Copyright: History, Theory, Language (2006) ).

Bibliografia

Materiały z zakresu Creative Commons, na podstawie których powstało opracowanie:

• https://creativecommons.pl/
• https://lookreatywni.pl/baza-wiedzy/licencje-dla-kreatywnych-licencje-creative-commons/
• http://prawokultury.pl/
• https://domenapubliczna.org/
• https://pl.wikipedia.org/
• https://publicdomainmanifesto.org/pl/manifest/
• https://www.legalnakultura.pl/
• https://centrumcyfrowe.pl/
• http://koed.org.pl/